خبرگزاری حوزه، در آستانۀ ماه مبارک رمضان و با توجه به حساسیت بیشتر نسبت به اوقات شرعی در این ماه مبارک، گفتگویی با حجت الاسلام والمسلمین مهدی سهرابی، عضو شورای تقویم مؤسسۀ ژئوفیزیک دانشگاه تهران انجام داده است. مشروح گفت و گو را در ذیل بخوانید .
- در آستانه ماه مبارک رمضان هستیم و حساسیت‌ها نسبت به اوقات شرعی بویژه وقت اذان صبح و زمان افطار بیشتر می‌شود. لطفا بفرمایید متولی تشخیص اوقات شرعی در کشور ما چه نهادی است و میزان دقت در استخراج و اعلام این اوقات چقدر است؟
متولی این امر فعلاً در کشور ما مرکز تقویم موسسۀ ژئوفیزیک دانشگاه تهران است و درباره دقت اوقات شرعی همان طور که گفتید در ماه رمضان به علت روزه حساسیت وجود دارد و الا در تمام طول سال ما با این مسئله درگیر هستیم. در طول تاریخ اسلامی اختلافات زیادی دربارۀ فجر و مسئلۀ اذان صبح وجود داشته است. این مسئله، دو جنبه دارد. یک جنبۀ حکمی و یک جنبۀ موضوعی. جنبۀ حکمی مربوط به فقهاء است و جنبۀ موضوعی مربوط به مکلف است که باید آن را تشخیص دهد و اگر نمی‌تواند خودش تشخیص دهد باید به متخصصین رجوع کند. به همین علت، از حدود ۱۰ یا ۱۲ سال پیش شورایی در موسسۀ ژئوفیزیک تشکیل شد به نام شورای تقویم و مسئولیت آن همین تعیین اوقات شرعی، استخراج تقویم قمری و تطبیق آن با تقویم شمسی است. عبارت دیگر، پیش‌بینی هلال‌ها و بر اساس آن بستن تقویم. در بحث اوقات شرعی رصدهای زیادی از سوی شورای تقویم انجام شده است. شاید بالای ۷۰ رصد وجود دارد تا مثلا مشخص شود فجر صادق در چه زمانی است. قبل از این برای تشخیص فجر صادق، ۱۸ درجه، ۱۹ درجه، ۱۹ و نیم درجه، ۱۶ درجه و ۱۷ درجه مطرح شده بود ولی به طور کلی و اغلب ۱۸ درجه را معیار قرار می‌دادند.
- این درجه‌ها چیست و تشخیص آنها وظیفۀ چه کسی است؟
وقتی که خورشید در افق قرار می‌گیرد و هیچ چیزی از لبۀ بالایی آن پیدا نباشد در عرف می‌گوییم خورشید غروب کرد و هنگامی که مقداری از آن خارج شود و لبۀ بالایی آن پیدا شود نیز می‌گوییم خورشید طلوع کرد. پس از غروب خورشید لحظه به لحظه هوا تاریکتر می‌شود و به جایی می‌رسد که در مناطق ما تا ساعت‌های متعددی ما تاریکی مطلقی داریم که تغییر نمی‌کند. وقتی وارد تاریکی مطلق می‌شویم، طبق محاسبۀ منجّمان خورشید ۱۸ درجه زیر افق رفته است و معیار این هجده درجه، مرکز قرص خورشید است. پس از این زمان می‌گذرد تا خورشید به سمت بالا میل پیدا کرده و روشنایی آن دوباره آشکار می‌شود و این بستگی به زمان سال و عرض جغرافیایی دارد که بطور متوسط ممکن است در ۱۸ یا ۱۹ یا ۲۰ درجه باشد. این نظر همۀ منجمان است. در شرع همین را زمان فجر می‌گویند. وقتی شورای تقویم تشکیل شد، شروع کردند به رصدهای زیادی تا متوجه شوند که آیا آنچه منجمان می‌گویند صحیح است؟ منجمان خودشان هم می‌گویند که این هجده و نیم درجه معیار ثابتی نیست و به حسب زمان و مکان و شرایط آب و هوایی و رطوبت و دما و ارتفاع متفاوت است و بر اساس این عوامل تغییر می‌کند. اما رُند شده و معدل رصدهای مختلف را هجده درجه دانسته‌اند. در رصدهایی که در شورای تقویم انجام شد ما به عدد هفده و هفت دهم (۱۷.۷) رسیدم. زمان فجر و اذان صبحی که الآن اعلام می‌شود بر اساس این هفده و هفت دهم انحطاط یا ارتفاع منفی خورشید است که مؤسسۀ ژئوفیزیک آن را اعلام می‌کند. من این را همینجا عرض کنم که ما از لحاظ فقهی در این بحث نداریم که زمان نماز صبح وقتی است که فجر آشکار شود. فقیه این را می‌گوید اما متخصص این کار می‌رود تا ببیند که این کی و چه زمانی آشکار می‌شود؟ وقتی خورشید در چه زاویه‌ای از افق قرار بگرید، فجر آشکار می‌شود؟ اختلاف در در زاویۀ خورشید در زمان فجر در همه جای دنیا وجود دارد و حتی در برخی از کشورهای اروپایی چهارده درجه را معیار قرار داده‌اند که در آن زمان هوا خیلی روشن است. این مسئله بوده و هست. اما وقتی عده‌ای منجم بیش از هفتاد رصد انجام داده‌اند و به نتیجه‌ای رسیده‌اند، این بیشتر قابل اعتناست یا اینکه یک نفر مثلا در فلان کشور اروپایی، در داخل شهر و از خانه‌اش رصد کرده و مثلا چهارده درجه را معیار دانسته است؟
- قبل از ژئوفیزیک چه کسی اوقات شرعی را تعیین می‌کرد؟
قبل از ژئوفیزیک به صورت فردی بود و مثلا آقای دکتر ایرج ملک‌پور که تقویم کشور را می‌نوشت، اوقات شرعی را هم می‌نوشت. یا مثلا کسانی که تقویم‌های نجومی را می‌نوشتند، اوقات شرعی را هم محاسبه می‌کردند و می‌نوشتند.
- دربارۀ زمان فجر از چهارده تا بیست درجه را زمان فجر دانسته‌اند. تفاوت زمانی اینها چند دقیقه است؟
بستگی به شرایط و عرض جغرافیایی دارد. ممکن است در یک عرض جغرافیایی بین ده تا بیست دقیقه تفاوت داشته باشد و همین در عرض جغرافیایی بالاتر بیش از می‌شود. نکتۀ دیگری دربارۀ لحظۀ فجر یادم آمد این است که عده‌ای می‌گویند باید معیار را کمتر از هفده و هفت قرار دهیم، زیرا در ابتدا پرتوهایی از خورشید آشکار می‌شود که ما آن را لحظۀ فجر می‌دانیم ولی آنها معتقدند که باید زمانی برسد که ما در افق شرقی نواری از نور خورشید ببینیم و وقتی این نوار شیری رنگ و سفید آشکار شود، زمان فجر فرا رسیده است و این ممکن است در پانزده یا شانزده درجه اتفاق بیافتد. ما در آلمان یک نمونه را بررسی کردیم و دیدیم آنجا این نوار شیری رنگ پیدا نمی‌شود. تحلیل ما این بود که اینجا غبار باعث می‌شود چنین نوار شیری رنگی دیده شود ولی آنجا چون هوا لطیف و صاف بود، این نوار وجود ندارد. آنجا وقتی خورشید به هفده و هفت دهم رسید، کم کم افق روشن شد، روز شد و اصلا آن نوار دیده نشد.
- برای حل کردن مشکل اذان صبح آیا بهتر نیست که مانند دیگر کشورهای اسلامی، یک زمان برای امساک و یک زمان برای فجر و اذان اعلام شود، همانگونه که در قدیم در کشور ما هم چنین بوده و قبل از اذان مؤذنان و پیشخوان‌هایی بوده‌اند که زمانی برای امساک اعلام می‌کرده‌اند؟
بله چنین کاری خوب است ولی باید برای عموم توضیح داده شود و گفته شود که لحظه‌ای که خورشید خودش را نشان می‌دهد چگونه است.
- آیا برای تعیین زمان دقیق مغرب هم کاری انجام شده است؟
معیار در مغرب را ذهاب حمرۀ مشرقیه یا رسیدن آن بالای سر دانسته‌اند. اتفاقا دربارۀ این هم در شورای تقویم بحث و بررسی شد و چهار و نیم درجه زاویه انحطاط خورشید از افق را معیار متوسط زمان مغرب دانسته‌اند. در این باره هم شما ببنید وقتی یک مجموعه‌ای در این باره کار کرده‌اند و وقتی یک کسی بیاید و بگوید ما دیدیم که در فلان زمان ذهاب حُمره شد، کدام مقدم است؟
البته دربارۀ هفده و هفت دهم هم عرض کنم که این هم مانند هجده درجه، معیار متوسط است و اینگونه نیست که همیشه وقتی خورشید در این موقعیت قرار گرفت، فجر شده باشد، چرا که بستگی به عرض جغرافیایی، فشار هوا، دما و سال دارد. ممکن است شما چهار سال در یک نقطه و مثلا در اول اردیبهشت رصد کنید. قاعده این است که فجر در این چهار سال در یک زمان اتفاق بیافتد ولی تضمین کردنی نیست. ممکن است در سال بعد وضعیت جوی بگونه‌ای باشد که مثلا دو دقیقه دیرتر یا سه دقیقه زودتر فجر برآمده باشد. به همین دلیل، هفده و هفت دهم معیار متوسط است و احتیاط چیز بدی نیست و بهتر است در ماه رمضان چند دقیقه زودتر امساک شود و چند دقیقه پس از شروع اذان، نماز خوانده شود.
- دربارۀ اذان مغرب چطور؟ آیا احتیاط لازم است؟
در اذان مغرب مشکل چندانی نیست، هر چند در آنجا هم متوسط را معیار قرار داده‌اند و چند دقیقه‌ای احتیاط بد نیست.
- دربارۀ تشخیص وقت نماز ظهر چطور؟
در ظهر مشکلی نیست و زمان عبور خورشید از نصف النهار معیار است که با یک شاخص معمولی هم قابل تشخیص است.
- آیا غیر از مؤسسه ژئوفیزیک، جای دیگری هم برای تشخیص اوقات شرعی اقدام کرده است؟
در دفتر مقام معظم رهبری هم برای تشخیص اوقات شرعی اقدام و رصد کرده‌اند که نتیجۀ آنها با نتایج ژئوفیزیک یکی بوده است.
- دفتر مقام معظم رهبری هم به مراجعه کنندگان اعلام می‌کنند که چند دقیقه‌ای برای اذان صبح احتیاط کنند. این احتیاط به خاطر همان میانگیری است که شما گفتید؟
بله، به علت همان میانگیری است.
- کارهایی که فرمودید ژئوفیزیک انجام داده فقط برای تهران و مرکز کشور است یا برای افق و اوقات شرعی شهرهای دیگر هم هست؟
برای همۀ کشور است.
- آیا شورای تقویم ژئوفیزیک، اوقات شرعی دیگر کشورهای دیگر را هم مشخص می‌کند؟
بله، ژئوفیزیک، اوقات مراکز اسلامی و کشورهایی دیگری که می‌خواهند را نیز استخراج می‌کند و به آنها اعلام می‌کند ولی فعلا این اوقات بر روی سایت ژئوفیزیک نیست و این نقیصه‌ای است که باید برطرف شود.
- از تجربه‌های خودتان برای استخراج اوقات شرعی کشورهای دیگر می‌گویید؟
چند سال پیش گفتند که در اروپا اوقات شرعی شیعه چند جور است. ما از طرف دفتر مقام معظم رهبری رفتیم آنجا و در طول سه هفته‌ای برای این کار در مرکز اسلامی هامبورگ بودیم. روز دوم سفر خدمت حاج آقای رمضانی رسیدیم که آن وقت مسئول مرکز اسلامی بودند و همین ایشان خواسته بودند که ما برویم. آن روز حاج آقای رمضانی گفتند: من دیروز صبح در فرانسه بودم و دو تا نماز صبح با فاصلۀ یک ساعت خواندم، چون دو تا وقت شرعی برای آنجا اعلام کرده بودند. آنجا در آن موقع سال، زمان بین الطلوعین زیاد است و شاید نزدیک سه ساعت باشد، بنا بر این، اختلاف یک ساعت در زمان اذان قابل تصور است. حاج آقای رمضانی در آن وقت می‌گفت که ما در اروپا چهار تا وقت شرعی برای شیعه داریم و هدف ما از دعوت شما این است که ببینید که کدام یک از اینها درست است و یا یک زمان دیگر را مشخص کنید. ما بررسی کردیم و یک مکان خوبی بین هامبورگ و برلین برای رصد پیدا کردیم و رصدها انجام گرفت و ما به زاویۀ هفده و نیم برای زاویۀ فجر رسیدیم. با توجه به اینکه ما در کشور رصدهایی پایین‌تر و بالاتر از این درجه داشته‌ایم، به این نتیجه رسیدیم که معیار را همان هفده و هفت دهیم قرار دهیم که متوسط رصدهای انجام گرفته است. پس از این با کسانی که به دنبال استخراج اوقات شرعی اروپا بودند هم دیدار کردیم و مستندات را ارائه کردیم.
- نتیجه‌ای که شما به آن رسیدید، پنجمین وقت شرعی اروپا بود؟
نه، یک زمان اعلامی با معیار قرار دادن هجده درجه بود که به هفده و هفت دهم نزدیک است و همان پذیرفته شد. این مسئله در مراکز المراکز اسلامی اروپا و به جاهای دیگر می‌رفت و بحمدالله اصلاح شد. یکی از کسانی که پیش از این اوقات شرعی را در اروپا مشخص می‌کرد، از پنجرۀ اتاق شخصی خودش در وسط شهر رصد کرده بود و بر حرف خودش هم اصرار داشت.
- البته فاصلۀ زمانی هفده و هفت دهم با هجده درجه در آنجا خیلی می‌شود؟
بله در برخی از ایام سال همینطور است ولی بهتر از اختلاف یک ساعتی است که بین دو زمان اعلامی وجود داشت. یک مسئلۀ دیگری یادم آمد که گاهی در فقه گفته می‌شود فجر کاذبی وجود دارد که پیش می‌آید و پس از آنکه این فجر کاذب از بین رفت، فجر صادق اتفاق می‌افتد. بحث علمی را اینجا عرض نمی‌کنم، چرا که مفصل است و همین مقدار اجمالا عرض می‌کنم که منشأ بیرون زمینی دارد و از غبارهای میان مدارهای مریخ و مشتری نشأت می‌گیرد. اما اینطور نیست که فجر کاذب تمام می‌شود و بعد، فجر صادق آشکار می‌شود، بلکه فجر کاذب زمانی که آشکار می‌شود متصل به فجر صادق است و به همین علت عامل مزاحمی برای دیدن فجر صادق است. اما خوشبختانه فجر کاذب در همۀ سال نیست و معمولا در عرض‌های جغرافیایی کشور خودمان بیشترین شدتی که این فجر کاذب دارد در آبان ماه است. قبل از این و پس از این کم کم ضعیف می‌شود. ما الآن (فروردین ماه) در آسمان کشورمان فجر کاذبی نمی‌بینیم. همین کمک می‌کند به دانستن دقیق فجر صادق. پس اولا فجر صادق در همۀ سال نیست و در زمان کوتاهی است و دوم اینکه این دو به هم متصل هستند و این عامل مزاحمی است.
- به نظرم می‌خواهید بگویید تلقی فقها از اینکه ما دو تا فجر داریم، تلقی درستی نیست؟
بله تلقی درستی نیست؛ ولی این مربوط به فقه نیست و مربوط به موضوع شناسی است که در کتاب‌های فقهی راه پیدا کرده است. فجر کاذب، عمودی است و از افق به سمت بالا و به شکل مخروط کشیده شده است و آنگونه که در برخی کتاب‌های فقهی آمده به شکل «دُم گرگ» است ولی این شکل همیشه دیده نمی‌شود. من خودم شاید دو بار دیده‌ام که به شکل دُم گرگ و رگه رگه بوده است ولی غالب اوقات به شکل روشنایی مبهمی است. اما فجر صادق به شکل افقی است و کاملا خلاف جهت فجر کاذب است. زمانی که فجر عمودی یا همان فجر کاذب وجود دارد، وقتی که فجر صادق آشکار می‌شود، بگونه‌ای می‌شود که با شدت گرفتن فجر صادق بطور کلی فجر کاذب در آن محو می‌شود.
- با این حساب، آیا بهتر است که در وقت اذان احتیاط شود؟
بله، اصلا بگذارید اینطور بگویم که در شهرهای بزرگ ممکن است بین شرق تا غرب شهر کیلومترها فاصله باشد. برای اعلام زمان اذان شهر، وسط شهر یا مسجد جامع شهر یا مرکز مهمی دیگری که در شرق یا غرب شهر است را معیار قرار می‌دهند و اذان را بر اساس آنجا محاسبه می‌کنند. یا در مثل قم و مشهد، حرم را معیار قرار می‌دهند و اذان را بر اساس آنجا محاسبه می‌کنند. در اینجا خود به خود چند دقیقه‌ای اختلاف ایجاد می‌شود. از طرف دیگر، ارتفاع گوشه‌ای از شهر ممکن است دو کیلومتر کمتر از ارتفاع گوشۀ دیگری از شهر باشد و به همین علت شاید افق این دو گوشه از شهر، چهار دقیقه تفاوت کند. یک مثال دیگر بزنم: شما در کنار دریا می‌نشینید و می‌بینید که خورشید که غروب کرده است. از جا بلند می‌شوید و می‌بینید همچنان خورشید دیده می‌شود. پس از آن خورشید پایین‌تر می‌رود و شما به بالای ساختمانی می‌روید و از پنجرۀ آن ساختمان هنوز خورشید را می‌بینید. کدام را باید معیار قرار داد؟ بنابراین، بهترین کار احتیاط است.
- اجازه بدهید این سؤال عامیانه را هم بپرسم که چطور می‌شود در برخی سال‌ها در قم اذان صبح را دیرتر از تهران می‌گویند و اذان مغرب قم را زودتر می‌گویند؟
در طول سال ممکن است در یک طول جغرافیایی و یک نصف النهار شهرهای مختلفی با عرض‌های جغرافیایی مختلف وجود داشته باشد و یکی شمالی و دیگری جنوبی باشد. زمان اذان ظهر این دو نقطه‌ای که در یک طول جغرافیایی وجود دارد، یکی است ولی در اذان صبح و مغرب بستگی به میل خورشید دارد و گاهی اذان شهر جنوبی زودتر و گاهی دیرتر از شهر شمالی است. بگذارید اینطور عرض کنم که اگر اول سال شمسی به سمت قطب شمال برویم، طول روز تقریبا ۲۴ ساعت است و اگر کمی پایین بیاییم، طول روز ممکن است به ۲۳ برسد. همین مسیر را اگر پایین بیاییم و به استواء برسیم، طول روز ۱۲ ساعت می‌شود. فجر برای کسی که بالاتر است، زودتر آشکار می‌شود و غروب هم برای او دیرتر اتفاق می‌افتد. در نیمه دوم سال و مهر ماه برعکس است و هر چقدر به سمت شمال برویم طول روز کمتر می‌شود و هرچقدر به سمت استواء نزدیک بشویم، طول روز بیشتر می‌شود. در چند سال اخیر که ماه رمضان در نیمۀ اول سال قرار گرفته و از آنجایی که عرض جغرافیایی قم پایین‌تر از تهران است، اذان صبح در قم دیرتر و اذان مغرب زودتر از تهران شده است.
گفتگو: محمدجواد حسین‌زاده
